مجرمان بسته به جرم و جنایتی که مرتکب میشوند، با مجازاتهای خاصی مواجه میشوند. مجازاتهایی که در قانون برای مجرمان در نظر گرفته شده است، به دودسته مجازات حدی و تعزیری تقسیم میشوند. هر کدام از این مجازاتها برای جرایم خاصی هستند و ازاینحیث میان آنها تفاوتهای زیادی وجود دارد. اما تفاوت مجازات حدی و تعزیری در چیست؟ در این مطلب قصد داریم در ابتدا با این مجازاتها بیشتر آشنا شده و سپس به تفاوت میانشان پی ببریم.
مجازات حدی چیست؟
مجازات حدی یکی از انواع مجازاتهای اصلی در قانون مجازات اسلامی است. این مجازات به آن دسته از مجازاتهایی اشاره دارد که مقدار و نوع آن در فقه اسلامی مشخص شده است. در واقع حد در اینجا به معنای منع است. پس مجازات حدی مجازاتی است که به دلیل مشقت و سختی که دارد، باعث میشود تا مردم از انجام کارهای مخالف عرف منع شوند. حال منابعی که برای تعیین مجازات حدی به کار میروند، آیات قرآن، روایات، سیره پیامبران و فقه اسلامی میباشد. مجازاتهای حدی طبق قانون و اصول فقهی عبارتاند از شلاق، تبعید، سنگسار، قطع عضو، صلب و اعدام. دررابطهبا این مجازاتها باید اشاره کرد که به دلیل اینکه حد این مجازاتها در قانون به طور واضح مشخص شده است، قاضی نمیتواند میزان و کیفیت نوع حد را تغییر دهد یا به طور کل از آن منصرف شود.
مجازات حدی در ماده 15 قانون مجازات اسلامی اینطور تعریف شده است: ” موجب، نوع، میزان و کیفیت اجرای آن در شرع مقدس، تعیین شده است.” هدف از تعیین مجازات حدی در شرع، بازدارندگی و تربیت مجرم است.
انواع مجازات حدی
- شلاق: تعداد ضربات شلاق برای هر جرمی متفاوت است. برای مثال اگر شخصی از مشروبات الکلی استفاده کند، برای او تعداد 80 ضربه شلاق در نظر گرفته میشود.
- تبعید: تبعید به معنای این است که فرد از محل زندگی خود به یک مکان دیگری منتقل شود. به طوری که به شکل مستمر نیز تحت مراقبت باشد.
- سنگسار: سنگسار مجازاتی است که ریشه در اصول فقهی جامعه دارد و برای افرادی در نظر گرفته میشود که با وجود داشتن همسر، با فرد دیگری اقدام به برقراری رابطه جنسی مینماید.
- قطع عضو: قطع عضوهایی چون انگشت پا و دست، برای جرمهای متفاوتی در نظر گرفته میشود. برای مثال مجازات سرقت برای بار اول، با قطع چهار انگشت دست راست همراه است.
- صلب: صلب به معنای به صلیب کشیدن است و این مجازات در کشور ما به ندرت اتفاق افتاده و یا انجام نمیشود. با این حال در فقه کشور به آن اشاره شده است و جزو مجازاتهای حدی محسوب میشود. این جرم برای جرم محاربه در نظر گرفته میشود.
- اعدام: مجازات اعدام برای جرمهایی چون زنا با محارم، فاعل در جرم لواط، سرقت حدی برای بار چهارم، افساد فی الارض و بغی در نظر گرفته شده است.
مجازات تعزیری چیست؟
مجازات تعزیری برخلاف مجازات حدی، شامل حدود، قصاص و دیه نیست. در واقع طبق ماده 18 قانون مجازات اسلامی “تعزیر مجازاتی است که مشمول عنوان حد، قصاص یا دیه نیست و به موجب قانون در موارد ارتکاب محرمات شرعی یا نقض مقررات حکومتی تعیین و اعمال میگردد. نوع، مقدار، کیفیت اجراء و مقررات مربوط به تخفیف، تعلیق، سقوط و سایر احکام تعزیر به موجب قانون تعیین میشود.” مجازات تعزیری، برای جرایم تعزیری در نظر گرفته شده است و به جرمهایی اختصاص دارد که با توجه به وضعیت جامعه جرم انگاری شدهاند. طبق ماده 18 قانون، مجازاتی که قصاص، حد و دیه نباشد، تعزیری است و تمام احکام مربوط به آن توسط قانونگذار معین میگردد.
طبق ماده 19 قانون اسلامی، مجازات تعزیری به 8 درجه تقسیم بندی شده که هر درجه مشمول حبس، جزای نقدی یا شلاق، انحلال شخص حقوقی، مصادره کل اموال، انحلال موقت یا دائمی از خدمات دولتی و عمومی، ممنوعیت از اشتغال در یک یا چند شغل برای مدت موقت یاد دائمی، ممنوعیت از دعوت به افزایش سرمایه برای شخص حقوقی، ممنوعیت از صدور برخی از اسناد تجاری و محرومیت از حقوق اجتماعی میشود. تمام موارد ذکر شده از انواع مجازات تعزیری محسوب میشوند.
معنی حد و تعزیر از نظر لغوی
همانطور که اشاره کردیم، حد به معنای منع است و مجازات حدی به این منظور در نظر گرفته شده است که موجب منع مردم از انجام چنین جرایمی شوند. مجازات حدی در شرع بهصورت شفافی مشخص شده است. حال تعزیر در لغت به معنای یاریکردن، تأدیب، بزرگداشت و منعکردن است. مجازات تعزیری بر خلاف حدی، اندازه معینی برایش در شرع بیان نشده است. برای همین یکی از تفاوتهای مجازات حدی و تعزیری در همین مورد میباشد. در واقع مجازاتهای تعزیری بر اساس رای قاضی برای مجرم مشخص میشوند و در شرع به طور مشخص به آنها اشاره نشده است.
تفاوت مجازات حدی و تعزیری از نظر جرم و موضوع
مجازات حدی و تعزیری از نظر موضوع با هم تفاوت دارند. در حدود شرعی تمام مجازاتها و نوع جرمها به طور شفاف مشخص شده و بهصورت کاملی تعریف شدهاند. حال در این جرمها اگر یکی از ارکان جرم تحقق نیابد، طبق قانون نمیتوان برای آن جرم مجازات حدی در نظر گرفته و آن را اجرا کرد. در این شرایط بهجای مجازات حدی، از مجازات تعزیری استفاده میشود. برای مثال جرم سرقت از جمله جرایم حدی است که برای آن مجازات حدی در نظر گرفته شده است. مجازات حدی برای سرقت در بار اول، قطع چهار انگشت دست راست است. حال اگر این جرم برای بار چهارم صورت بگیرد، مجازات حدی اعدام برای فرد در نظر گرفته میشود؛ بنابراین موضوع جرم یکی از تفاوتهای میان مجازات حدی و تعزیری است.
لازم به اشاره است که اجرای مجازات حدی، باید در همان چهارچوب و با قواعد اشاره شده صورت گیرد. تنها قاضی باید تعزیری یا حدی بودن جرم را مشخص کرده تا بر اساس آن برای شخص مجازات تعیین شود. درصورتیکه قاضی جرم را تعزیری اعلام کند، میتواند مجازات را بر اساس نظر و صلاحدید خود اعلام کند. برای همین این مورد نیز یکی دیگر از تفاوتهای مجازات حدی و تعزیری است.
ادله اثبات جرم تعزیری و حدی و تفاوتشان
برای اثبات جرایم در حدود و تعزیرات، میتوان از اقرار و شهادت استفاده کرد. در واقع این ادله برای هر دو جرایم مشترک هستند. اما در برخی از موارد میزان آنها متفاوت است. در برخی از مجازاتهای حدی مانند لواط و زنا، برای اثبات جرم نیاز به 4 بار اقرار است. در صورتی که برای اثبات کلیه جرایم تعزیری 1 بار اقرار کفایت میکند. همچنین برای اثبات جرایم زنا و لواط، نیاز به شهادت 4 مرد عادل است. در صورتی که برای جرایم تعزیری شهادت 2 مرد کافی میباشد.
نهادهای تخفیف در جرایم حدی و تعزیری
آزادی مشروط، تعلیق اجرای مجازات، مجازات حبس جایگزین و سایر نهادهای تخفیف، مربوط به جرایم تعزیری است و هیچگونه تخفیفی دررابطهبا جرایم حدی وجود ندارد. در واقع همانطور که اشاره کردیم مجازاتهای حدی، به طور کامل مشخص هستند و قاضی هیچ نقشی در زمینه تغییر یا حذف آنها ندارد. برای همین هیچ نهاد تخفیفی دررابطهبا مجازاتهای حدی وجود ندارد.
تأثیر مرور زمان در جرایم حدی و تعزیری
مرور زمان تنها برای جرایم تعزیری بوده و هیچ تأثیری بر روی جرایم حدی ندارد. برای مثال شخصی که جرم کلاهبرداری مرتکب شود و چندین سال مجازات او با رعایت شرایطی به اجرا گذاشته نشود، دیگر مجازات مجرم قابلاجرا نخواهد بود. این در حالی است که اگر شخصی محکوم به جرم زنا یا لواط شود، باگذشت چندین سال نیز نمیتوان مانع از اجرای مجازات حدی برای او شد. پس مرور زمان تنها شامل مجازات تعزیری بوده و تأثیری روی مجازات حدی ندارد.
تفاوت مجازات حدی و تعزیری به طور خلاصه
- مجازات جرایم حدی در شرع به طور شفافی مشخص شده است و قاضی نمیتواند آن را تغییر داده یا از انجام آن منصرف شود. حاکم تنها میتواند در حد محاربه اظهار نظر نماید. این در حالی است که در جرایم تعزیری، نوع مجازات بستگی به صلاحدید قاضی دارد و در شرع حدی برای آن مشخص نشده است.
- در برخی از مجازاتهای حدی نیاز به 4 بار اقرار برای اثبات جرم است. در صورتی که برای اثبات کلیه جرایم تعزیری 1 بار اقرار کفایت میکند.
- برای اثبات جرایم حدی چون لواط و زنا، نیاز به شهادت 4 مرد عادل است. در حالی که برای جرایم تعزیری شهادت 2 مرد کافی میباشد.
- تاثیر مرور زمان تنها برای جرایم تعزیری بوده و بر روی جرایم حدی اثری ندارد.
- طبق شرع در مجازاتهای تعزیری، برده یا آزاده بودن مجرم فرقی ندارد. در صورتی که در مجازاتهای حدی بردگان نصف آزادگان مجازات میشوند.
- برای تعیین مجازات تعزیری، به اختلافات رسوم و عادات توجه میشود. چرا که بسته به رسم و عادات، مجازاتهای این چنینی متفاوت میباشد. در صورتی که این موارد بر روی مجازات حدی تاثیری ندارند.
- طبق قانون برای مجازاتهای تعزیری باید بر اساس اندازه جرم مجازات در نظر گرفته شود. در حالی که در جرایم حدی تنها تحقق جرم و موضوع آن کافی میباشد. این یعنی در جرم شرب خمر، تفاوتی ندارد که مجرم یک قطره یا چند قطره نوشیده باشد.